Ταξίδια με τον Επίκουρο


Ύδρα

«Σε τι συνίσταται μια ευτυχισμένη ζωή; Ποιες απολαύσεις παρέχουν αληθινή και διαρκή ικανοποίηση και ποιες είναι φευγαλέες και οδηγούν στον πόνο; Γιατί και πώς εμποδίζουμε οι ίδιοι τον εαυτό μας να ευτυχήσει;». Σε αυτά τα ερωτήματα αναζητά απαντήσεις ο Ντάνιελ Κλάιν στο βιβλίο του «Ταξίδια με τον Επίκουρο».

Ο Επίκουρος μεγάλωσε στη Σάμο. Γεννήθηκε το 341 π.Χ., μόλις επτά χρόνια μετά το θάνατο του Πλάτωνα, αλλά δεν επηρεάστηκε ιδιαίτερα από αυτόν. Τον Επίκουρο τον απασχόλησε κυρίως το ερώτημα πώς μπορεί κάποιος να ζήσει τη βέλτιστη δυνατή ζωή, ειδικά από τη στιγμή που έχουμε μόνο μία – ο Επίκουρος δεν πίστευε στη μεταθανάτια ζωή. Αυτό φαίνεται να είναι το πιο βασικό φιλοσοφικό ερώτημα, το ερώτημα όλων των ερωτημάτων.

Η απάντηση του Επίκουρου, μετά από πολυετή εμβριθή στοχασμό, ήταν ότι η βέλτιστη δυνατή ζωή που μπορεί να ζήσει κάποιος είναι μια ευτυχισμένη ζωή, μια ζωή γεμάτη ευχαρίστηση. Ο Επίκουρος ήξερε ότι πρόκειται απλώς για μια αφετηρία στοχασμού πάνω στα πιο δυσχερή και περίπλοκα ερωτήματα: σε τι συνίσταται μια ευτυχισμένη ζωή, ποιες απολαύσεις παρέχουν αληθινή και διαρκή ικανοποίηση και ποιες είναι φευγαλέες και οδηγούν στον πόνο, καθώς και το κεφαλαιώδες ερώτημα γιατί και πώς εμποδίζουμε οι ίδιοι τον εαυτό μας να ευτυχήσει.
Ορισμένοι Αθηναίοι είδαν τον Επίκουρο και τις ιδέες του ως απειλή για την κοινωνική σταθερότητα. Μια φιλοσοφία που έθετε ως υπέρτατο στόχο της ζωής την προσωπική ευχαρίστηση και που υποστήριζε ανοιχτά την ιδιοτέλεια θα μπορούσε να καταστρέψει αυτό που από τη δική τους σκοπιά αποτελούσε το συνδετικό ιστό του δημοκρατικού πολιτεύματος: τον αλτρουισμό. Υποστήριζαν ότι ο εγωκεντρισμός που πρέσβευε ο Επίκουρος υπονόμευε την έννοια του καλού πολίτη. Όμως, ο Επίκουρος και οι οπαδοί του δεν έδιναν δεκάρα για το τι πίστευαν οι επικριτές τους. Κατ’ αρχάς, οι Επικούρειοι δεν ενδιαφέρονταν σχεδόν καθόλου για τον πολιτικό βίο. Μάλιστα πίστευαν ότι για να απολαύσει κάποιος μια αληθινά ικανοποιητική ζωή πρέπει να αποσυρθεί ολοκληρωτικά από τη δημόσια σφαίρα· η κοινωνία θα λειτουργούσε μια χαρά αν όλοι απλώς υιοθετούσαν έναν κανόνα συμπεριφοράς του τύπου «Ζήσε τη ζωή σου και άσε τους άλλους να ζήσουν τη δική τους», με τον καθένα να επιδιώκει τη δική του ευτυχία. Αυτό αποτελεί φυσική απόρροια μίας από τις βασικές αρχές του Επίκουρου: «Είναι αδύνατο να ζει κάποιος συνετά, καλά και δίκαια, αν δεν ζει ευχάριστα». Ο Επίκουρος προτιμούσε ένα πιάτο σκέτες βραστές φακές από ένα γεύμα με ψητό φασιανό εμποτισμένο με μαστίχα. Δεν αναζητούσε την εξεζητημένη αισθητηριακή έξαψη, ο Επίκουρος ήταν ένας άνθρωπος που ζούσε τη φιλοσοφία του, και σε αυτό το πνεύμα δημιούργησε μια πρώιμη μορφή κοινοβίου, τον Κήπο, στα περίχωρα της Αθήνας, όπου μαζί με μια μικρή ομάδα αφοσιωμένων φίλων του ζούσαν απλά, καλλιεργούσαν λαχανικά και φρούτα, έτρωγαν μαζί και συζητούσαν ατελείωτα – κυρίως, φυσικά, για τον Επικουρισμό.
Antal Strohmeyer «The
Philosopher’s Garden», Athens, 1834
Οποιοσδήποτε επιθυμούσε να ενταχθεί στη συντροφιά τους ήταν ευπρόσδεκτος, όπως φαίνεται από την επιγραφή που υπήρχε στην είσοδο του Κήπου: «Ξένε, καλά θα κάνεις να μείνεις εδώ· εδώ το υψηλότερο αγαθό είναι η ευχαρίστηση. Ο επιστάτης αυτής της κατοικίας, ένας φιλικός οικοδεσπότης, σε περιμένει· θα σε καλωσορίσει με ψωμί, και νερό θα σου προσφέρει, επίσης άφθονο, με τα παρακάτω λόγια: “Δεν έχεις απολαύσει καλή φιλοξενία; Αυτός ο κήπος δεν διεγείρει την όρεξή σου, αλλά την ικανοποιεί”».
Δεν επρόκειτο ακριβώς για μενού υψηλής γαστρονομίας, αλλά η τιμή ήταν σωστή και η παρέα άκρως ενδιαφέρουσα.
Αξιοσημείωτο είναι ότι, αντίθετα με τα ήθη που επικρατούσαν στην Ελλάδα την εποχή του Επίκουρου, οι γυναίκες ήταν ευπρόσδεκτες στον Κήπο και συμμετείχαν στις φιλοσοφικές συζητήσεις ισότιμα με τους άντρες. Ακόμη και πόρνες τύχαινε να παρευρεθούν στο τραπέζι, δίνοντας τροφή στο αθηναϊκό κουτσομπολιό για να προσάπτει στον Επίκουρο και στους οπαδούς του έναν έκλυτο ηδονισμό. Αλλά σαφέστατα δεν ίσχυε κάτι τέτοιο: οι Επικούρειοι προτιμούσαν πολύ περισσότερο τις γαλήνιες ηδονές από τις παράφορες. Η απλή αλήθεια είναι ότι, αντίθετα με την ελληνιστική φιλοσοφία εκείνης της περιόδου, ο επικουρισμός ασπαζόταν και εφάρμοζε μια ριζοσπαστική ισοτιμία, τόσο σε ό,τι αφορά το φύλο όσο και την κοινωνική τάξη.
Σήμερα τα περισσότερα πρωτότυπα χειρόγραφα του Επίκουρου έχουν χαθεί ή καταστραφεί (πιστεύεται ότι έγραψε περισσότερα από τριακόσια βιβλία, αλλά στο ακέραιο σώζονται μόνο τρεις επιστολές και μερικοί αφορισμοί), πάντως στην εποχή του η φιλοσοφία του διαδόθηκε σε όλη την Ελλάδα και αργότερα εξαπλώθηκε με ταχείς ρυθμούς στην Ιταλία, ιδίως από τότε που ο Ρωμαίος ποιητής Λουκρήτιος κατέγραψε τις βασικές επικούρειες αρχές στο κορυφαίο έργο του Για τη φύση των πραγμάτων. Η διαιώνιση της φιλοσοφίας του Επίκουρου οφειλόταν σε σημαντικό βαθμό στην προνοητικότητα και στο πορτοφόλι του: με την τελευταία διαθήκη του προικοδότησε μια σχολή, για να συνεχίσει τη διδασκαλία του.